ไอเดียดีต้องรู้สิทธิ! พื้นฐานสิทธิบัตรที่คนทำงานวิจัยห้ามพลาด

สิทธิบัตร (Patent) จัดเป็นทรัพย์สินทางปัญญา ประเภท ทรัพย์สินทางอุตสาหกรรม(Industrial Property) สิทธิบัตร (Patent) เป็นการคุ้มครองการคิดค้นสร้างสรรค์ที่เกี่ยวกับการประดิษฐ์ (Invention) หรือ การออกแบบผลิตภัณฑ์ (Industrial Design) ที่ซึ่งแบ่งได้เป็น 3 ประเภท ได้แก่ สิทธิบัตรการประดิษฐ์ อนุสิทธิบัตร และสิทธิบัตรการออกแบบผลิตภัณฑ์ ในบทความนี้จะขอพูดถึง สิทธิบัตรการประดิษฐ์ และอนุสิทธิบัตร ซึ่งจะมีจุดที่แตกต่างกันอยู่บ้าง เรามาทำความรู้จักกันว่าสิทธิบัตรทั้ง 2 ประเภทนี้คืออะไรและมีลักษณะอย่างไรบ้าง ไปทำความเข้าใจกัน!

“การประดิษฐ์” หมายความว่าการคิดค้นหรือคิดทำขึ้น อันเป็นผลให้ได้มาซึ่งผลิตภัณฑ์ หรือ กรรมวิธีใดขึ้นใหม่ หรือ การกระทำใดๆ ที่ทำให้ดีขึ้นซึ่งผลิตภัณฑ์หรือกรรมวิธี

“กรรมวิธี” หมายความว่า วิธีการ กระบวนการ หรือกรรมวิธีในการผลิตหรือเก็บรักษาให้คงสภาพหรือให้มีคุณภาพดีขึ้นหรือการปรับสภาพให้ดีขึ้นซึ่งผลิตภัณฑ์และรวมถึงการใช้กรรมวิธีนั้น ๆ ด้วย

การประดิษฐ์ที่ไม่ได้รับความคุ้มครอง   **ตาม พ.ร.บ. สิทธิบัตร พ.ศ. 2522 (แก้ไขเพิ่มเติม พ.ศ. 2542)

1. จุลชีพและส่วนประกอบส่วนใดส่วนหนึ่งของจุลชีพที่มีอยู่ตามธรรมชาติ สัตว์ พืช หรือสารสกัดจากสัตว์หรือพืช (มาตรา 9 (1)) คือ สิ่งมีชีวิตจากธรรมชาติ เช่น จุลชีพ, สัตว์, พืช หรือสารสกัดจากพืชและสัตว์ที่ไม่ผ่านการปรับเปลี่ยนโดยมนุษย์ ยกเว้น จุลชีพสายพันธุ์ใหม่ หรือกลายพันธุ์ ที่มนุษย์สร้างขึ้น
2. กฎเกณฑ์และทฤษฎีทางวิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์ (มาตรา 9 (2)) คือ กฎเกณฑ์และทฤษฎีทางวิทยาศาสตร์/คณิตศาสตร์ เช่น ทฤษฎี, สูตรคำนวณ, กฎของเกมหรือกีฬา, วิธีการหรือแผน ซึ่งกระทำได้ด้วยการใช้การจดจำและการใช้เหตุผลของมนุษย์เพียงเท่านั้น รวมถึงวิธีการดำเนินการทางธุรกิจด้วย
3. ระบบข้อมูลสำหรับการทำงานของเครื่องคอมพิวเตอร์ (มาตรา 9 (3)) ไม่คุ้มครองในส่วนของ Software เพียงอย่างเดียว แต่การนำเอาโปรแกรมคอมพิวเตอร์มาใช้ร่วมกับ Hardware อาจขอรับสิทธิบัตรได้ เช่น การเอาโปรแกรมมาใช้ร่วมกับเครื่องมือและวิธีการเชิงเทคนิคบางอย่างอาจขอรับสิทธิบัตรได้
4. วิธีการวินิจฉัย บำบัด หรือรักษาโรคมนุษย์ หรือสัตว์ (มาตรา 9 (4)) เช่น วิธีการวินิจฉัย, บำบัด หรือรักษาโรคในมนุษย์และสัตว์ แต่ไม่รวมถึงผลิตภัณฑ์หรือเครื่องมือสำหรับใช้ในวิธีการดังกล่าว เช่น น้ำยาตรวจเชื้อ ชุดทดสอบโรค หรือสารเคมีหรืออุปกรณ์ใด ๆ ในการวินิจฉัย บำบัด หรือป้องกันโรค ซึ่งในส่วนนี้อาจขอรับความคุ้มครองได้
5. การประดิษฐ์ที่ขัดต่อความสงบเรียบร้อยหรือศีลธรรมอันดี อนามัยหรือสวัสดิภาพประชาชน (มาตรา 9 (5)) เช่น อาวุธชีวภาพ, กรรมวิธีโคลนนิ่งมนุษย์, ยาหรืออุปกรณ์ที่เป็นอันตรายต่อมนุษย์, วัตถุอันตราย

การประดิษฐ์ที่ขอรับสิทธิบัตรได้

การประดิษฐ์ที่ขอรับสิทธิบัตรจะต้องมีลักษณะ 3 อย่าง ได้แก่ เป็นการประดิษฐ์ขึ้นใหม่ มีขั้นการประดิษฐ์สูงขึ้น และสามารถประยุกต์ในทางอุตสาหกรรม

การประดิษฐ์ขึ้นใหม่ (Novelty)

• ต้องไม่มีอยู่ก่อนแล้วหรือไม่ได้ใช้แพร่หลายมาก่อนในประเทศ
• ต้องไม่มีการเปิดเผยสาระสำคัญหรือรายละเอียดในเอกสารหรือสิ่งพิมพ์ที่เผยแพร่อยู่แล้วในหรือนอกประเทศ
• ต้องไม่เคยได้รับสิทธิบัตรหรืออนุสิทธิบัตรมาก่อนไม่ว่าในหรือนอกประเทศ
• ถ้ามีการขอรับสิทธิบัตรไว้แล้วในต่างประเทศ ต้องไม่เกิน 18 เดือน
• กรณีมีการเปิดเผยข้อมูลการประดิษฐ์ก่อนยื่นคำขอจดสิทธิบัตร อาจได้รับข้อยกเว้นหากเป็นการเปิดเผยโดยไม่ชอบด้วยกฎหมาย หรือเป็นการแสดงผลงานในงานแสดงสินค้าระหว่างประเทศ งานแสดงต่อสาธารณชนของทางราชการ (ต้องมีหนังสือรับรองภายใน 12 เดือน นับตั้งแต่วันจัดแสดง)

การประดิษฐ์ที่มีขั้นการประดิษฐ์สูงขึ้น (Inventive Step)

• ต้องไม่เป็นการประดิษฐ์ที่บุคคลในงานสาขาเดียวกัน เช่น วิศวกรรม วิทยาศาสตร์การอาหาร การเกษตร ที่มีความรู้ทั่วไปในงานสาขานั้น ๆ คิดค้นขึ้นได้โดยง่าย
• ต้องเป็นการพัฒนาใหม่ที่มีความซับซ้อน ไม่ใช่เพียงการปรับปรุงเล็กน้อย

การประดิษฐ์ที่สามารถประยุกต์ในทางอุตสาหกรรม (Industrial Applicability) เป็นการประดิษฐ์ที่สามารถประยุกต์ใช้ในทางอุตสาหกรรมได้ ได้แก่ การประดิษฐ์ที่สามารถนำไปใช้ประโยชน์ในการผลิตทางอุตสาหกรรมและพาณิชกรรม รวมทั้งหัตถกรรม เกษตรกรรม ต้องสามารถนำไปใช้ประโยชน์ได้จริงในภาคอุตสาหกรรม พาณิชยกรรม หัตถกรรม หรือเกษตรกรรม เช่น เครื่องจักร กระบวนการผลิต หรือผลิตภัณฑ์ที่สามารถใช้งานจริงทางเศรษฐกิจ

ตารางเปรียบเทียบสิทธิบัตรการประดิษฐ์และอนุสิทธิบัตร

ข้อสำคัญ: ผู้ประดิษฐ์สามารถเลือกขอรับสิทธิบัตรหรืออนุสิทธิบัตร อย่างใดอย่างหนึ่ง เท่านั้น ไม่สามารถขอรับความคุ้มครองทั้งสองประเภทพร้อมกันได้นะ!

ผู้เขียน   นางสาวพิชญาดา วรวาท

            หน่วยทรัพย์สินทางปัญญา (TLO)

            งาน Enterprise Linkage Center

            สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลสุวรรณภูมิ

ข้อมูล:   กฎหมายว่าด้วยสิทธิบัตร, กรมทรัพย์สินทางปัญญา